نجوم وفضا

" وقتی ذرات گرد و غبار سرگردان در فضای بین سیارات وارد جو زمین می‌شوند، در اثر سرعت بالا و اصطکاک شدید به وجود آمده می‌سوزند و به صورت شهاب دیده می‌شوند. در آسمانی صاف و تاریک ممکن است در هر ساعت چند شهاب مشاهده کنید که در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو می‌شوند. اما در شب‌های خاصی از سال، تعداد شهاب‌ها به یک‌باره زیاد می‌شود که به این پدیده «بارش شهابی یا شهاب‌باران» (Meteor shower) گفته می‌شود و یکی از زیباترین آن‌ها فرداشب اتفاق می‌افتد." به گزارش ایسنا به نقل از خبرآن لاین، " بارش‌های شهابی در اثر ورود توده‌ای از ذرات به جو زمین به وجود می‌آیند. این ذرات با سرعت‌های زیاد (چند ده کیلومتر بر ثانیه) و تقریبا موازی یکدیگر وارد جو می‌شوند؛ در نتیجه از دید ناظر زمینی به نظر می‌آید که همه شهاب‌ها از یک نقطه آسمان خارج می‌شوند که به این نقطه کانون بارش گفته می‌شود.

کانون بارش در هر صورت‌ فلکی باشد، بارش شهابی به نام آن صورت فلکی خوانده می‌شود. منشأ بسیاری از بارش‌های شهابی، دنباله‌دارها هستند. این صخره‌های یخی با حرکت خود ذرات ریزی به جا می‌گذارند و با نزدیک شدن دنباله‌دار به خورشید، تعداد ذرات به جا مانده نیز افزایش می‌یابد؛ بنابراین مدار دنباله‌دار مملو از ذراتی می‌شود که با همان سرعت دنباله‌دار و تقریبا در همان مدار به دور خورشید گردش می‌کنند. به دلیل حرکت متناوب زمین به دور خورشید، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله‌دار می‌رسد و با برخورد به این ذرات، بارش شهابی رخ می‌دهد.

تاریخچه

بارش شهابی برساووشی یکی از معروف‌ترین بارش‌های شهابی سالانه است که 27 تیرماه هر سال همزمان با برخورد زمین با توده ذرات فعال می‌شود و تعداد شهاب‌های آن به تدریج افزایش می‌یابد تا در حوالی 22 مرداد به اوج خود می‌رسد. در این هنگام زیر آسمان تاریک می‌توان شاهد 40 تا 60 شهاب در ساعت بود. پس از آن تعداد شهابها به تدریج کاهش می‌یابد تا اینکه در 3 شهریور با خروج زمین از محدوده مدار ذرات، فعالیت آن به پایان می‌رسد.

نخستین گزارش‌های رصد این بارش به بیش از 2000 سال پیش برمی‌گردد که در شرق دور (چین، ژاپن و ...) ثبت شده است. دنباله‌دار منشأ بارش برساووشی دنباله‌دار سویفت-تاتل است که در سال 1862/1241 توسط لوییس سویفت از نیویورک و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد کشف شد. چند سال پس از کشف این دنباله‌دار بود که «شیاپارلی» با کمک محاسباتش نشان داد دنباله‌دار سویفت-تاتل منشأ بارش شهابی برساووشی است. این اولین بار بود که ارتباط بارش شهابی و دنباله‌دار به اثبات می‌رسید.

افزایش فعالیت بارش برساووشی در سال‌های 63-1861 تاییدکننده این مطلب بود. دوره تناوب دنباله‌دار سویفت-تاتل حدود 130 سال است و آخرین بار در اوایل دهه 1990/1370 به حضیض خود رسید و این عامل باعث شد که در سال‌های 1991/1370 و 1992 / 1371 تعداد شهاب‌های قابل مشاهده آن افزایش یابد. اما در سال‌های بعد بارش برساووشی به فعالیت معمول خود ادامه داد تا این‌که همان‌طور که انتظار می‌رفت در سال 2004 / 1383 مجدداً چشمگیر شد. اما در سال‌های اخیر بارش شهابی ظهوری معمولی داشته و باید منتظر افزایش فعالیت آن در سال 2028/1407 بمانیم.

امسال چه خبر؟

امسال اوج بارش شهابی برساووشی در بعدازظهر یکشنبه 22 مرداد 1391 پیش‌بینی شده است. اوج بارش چندین ساعت طول می‌کشد و رصدگران می‌توانند در همان شب برای رصد اقدام کنند. کانون بارش در ساعت 10 شب از سمت شمال شرق طلوع می‌کند و تا صبح در بالای افق قرار خواهد داشت. در این زمان هنوز ماه طلوع نکرده و می‌توانید رصد را بعد از ساعت 11 شب شروع کنید. اگر رصدگاه شما دارای افق شرقی باز و تاریکی باشد، می‌توانید در هر ساعت بیش از 20 شهاب مشاهده کنید. ماه در حوالی ساعت 2 بامداد 23 مرداد طلوع می‌کند و با روشن کردن آسمان، رویت شهاب‌ها را مشکل‌تر می‌کند. در هنگام سحر ارتفاع کانون بارش به حدود 60 درجه می‌رسد و شهاب‌ها پهنه آسمان را در می‌نوردند.

رصد و ثبت بارش شهابی

اخترشناسان بارش‌های شهابی را با روش‌های مختلفی همچون رصد مرئی، رادیویی، تصویربرداری ویدئویی و حتی با تلسکوپ (در برخی از بارش‌های کم‌شمار) بررسی می‌کنند.

با این روش‌ها تا کنون بیش از 50 بارش شهابی بررسی شده است. یکی از رایج‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش‌ها، رصد مرئی است، یعنی تماشای مستقیم شهاب‌ها که به یکی از علاقه‌مندی‌های اصلی منجمان آماتور امروز تبدیل شده است.

بررسی بارش‌های شهابی از اوایل قرن نوزدهم میلادی و به ویژه پس از ظهور باشکوه بارش شهابی اسدی در سال 1833 / 1212 جنبه علمی به خود گرفت و در دو قرن گذشته نتایج رصدهای آن در مجلات مختلفی به چاپ رسیده است. اما چه کارهای علمی در مورد بارش شهابی انجام می‌شود؟

همان طور که اشاره شد، بارش‌های شهابی معلول ذراتی هستند که وارد جوّ زمین می‌شوند و معمولاٌ به جا مانده از دنباله‌دارها هستند؛ بنابراین با مطالعه جنس این ذرات می‌توان در مورد دنباله‌دارها اطلاعاتی بدست آورد. منجمان حرفه‌ای برای این مقصود از طیف‌سنجی کمک می‌گیرند. علاوه بر این با مطالعه شهاب‌ها می‌توانیم در مورد توده ذراتی که در اطراف زمین هستند اطلاعاتی بدست بیاوریم و به کمک این روش در مورد خطر احتمالی برخورد ذرات به ماهواره‌ها و دیگر ساخته‌های بشری اطلاعاتی بدست آوریم که این مورد می‌تواند کاربردی برای بارش‌های شهابی در حوزه علوم فضایی باشد.

شدت هر بارش شهابی با با کمیتی به نام ZHR می‌سنجند. ZHR که مخفف عبارت «سرعت ساعتی سرسویی» است، برابر تعداد شهاب‌هایی است که یک منجم باتجربه در طول یک ساعت و تحت شرایط ایده‌آل رصدی می‎تواند مشاهده کند.

شهاب باران و منجمان آماتور

هر شهابی که در آسمان ظاهر می‌شود، دارای مشخصاتی است که لازم است ابتدا با آن‌ها آشنا شویم :

•قدر : شهاب‌ها هم مانند ستاره‌ها روشنایی متفاوتی دارند که با مقیاس قدر بیان می‌شود. قدر شهاب بیان‌گر مقدار روشنایی آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقایسه روشنایی‌اش با ستاره‌ها می‌توان تعیین کرد که البته این کار تقریبی است و با تمرین و تجربه می‌توان دقت آن را بالا برد.

•طول رد: برخی از شهاب‌ها رد بلند و برخی دیگر ردی کوتاه دارند. به طول ظاهری مسیری که یک شهاب طی می‌کند طول رد گفته می‌شود و بر حسب درجه بیان می‌شود. برای اندازه‌گیری این کمیت می‌توانید از همان مقیاس‌های رایج زاویه‌سنجی استفاده کنید.

•رنگ: شهاب‌ها رنگ‌های مختلفی دارند. وقتی جسم سازنده شهاب (شهابواره) وارد جو می‌شود، با برخورد به مولکول‌های گاز می‌سوزد و گرمای آن موجب یونیزه شدن گازهای اطراف می‌شود. رنگ شهاب نشان‌دهنده رنگ عنصری است که بیش از همه یونیزه شده است. به عنوان مثال رنگ سبز نشان دهنده اکسیژن جو، رنگ آبی مربوط به نیتروژن جو و رنگ زرد مربوط به سدیم موجود در شهابواره است. اگر هم سرعت شهاب بسیار زیاد باشد معمولاً به رنگ سفید دیده می‌شود.

برای رصد، نخستین کار پیدا کردن یک مکان مناسب است. این مکان باید تاریک و با افقی نسبتاً باز باشد. هر چه آسمان تاریک‌تر باشد، شهاب‌های بیشتری خواهید دید. حتماً لباس گرم، زیرانداز، چراغ قوه بزرگ و کوچک، دفترچه یادداشت، ساعت و دیگر ضروریات رصد را به همراه داشته باشید. به این نکته توجه داشته باشید که از دید شما به نظر می‌رسد همه شهاب‌های بارش شهابی از یک نقطه خارج می‌شوند. مثلاً اگر مسیر شهاب‌های بارش شهابی برساووشی را در جهت معکوس ادامه دهیم، به نقطه‌ای در صورت فلکی برساووش می‌رسیم. در شب رصدی ممکن است شهاب‌هایی مشاهده کنید که مربوط به بارش شهابی خاصی نیست، این‌ها شهاب های پراکنده نامیده می‌شوند؛ بنابراین شناخت صورت‌های فلکی می‌تواند برای رصد دقیق لازم باشد.

در رصد شهاب‌ها، مهم‌ترین کار شمارش تعداد شهاب‌های مشاهده شده و ثبت مشخصات آن‌هاست. می‌توانید در فواصل مشخص (مثلاً هر 30 دقیقه) این کار را انجام دهید و این داده‌ها را در جداول جداگانه‌ای ثبت کنید.

همکاری‌های بین‌المللی

یکی از مزیت‌هایی بارش شهابی این است که افرادی که به ابزارهای رصدی دسترسی ندارند، می‌توانند با چشم غیرمسلّح به رصد آن بپردازند و این می‌تواند انگیزه خیلی خوبی برای منجمان آماتور کنجکاو باشد. منجمان آماتور در سراسر دنیا با رصد بارش‌های شهابی و ثبت مشخصات آنها به جمع‌آوری داده‌ها می‌پردازند و با تبادل آن‌ها با دیگر منجمان و سازمان‌هایی که در نقاط مختلف جهان به رصد بارش شهابی می‌پردازند، گامی برای فهم بهتر این پدیده برمی‌دارند.

زمانی رصد و ثبت بارش‌های شهابی ارزش علمی قابل توجهی پیدا می‌کند که با داده‌های دیگر گروه‌ها ادغام شود. در این صورت است که می‌توان به نتایج قابل قبولی دست پیدا کرد. مراکز و سازمان‌های بین المللی وجود دارند که با جمع‌آوری داده‌های رصدی شهاب‌ها به تجزیه و تحلیل جهانی آن‌ها می‌پردازند. یکی از معروف‌ترین آن‌ها سازمان بین‌المللی شهاب (International Meteor Organization) است. در بارش‌های شهابی مختلف، رصدگران خلاصه داده‌های خود را در فرم‌های مخصوص وارد می‌کنند تا در نهایت با استفاده از آن‌ها نتایج علمی مورد نظر به دست آید.

در بارش شهابی برساووشی سال گذشته، 139 رصدگر از 31 کشور مختلف داده‌های خود را ارسال کردند که ایران نیز سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داد. امسال نیز رصدگران می‌توان در این برنامه مشترک رصدی همکاری داشته باشد. به همین منظور بخشی برای بارش شهابی 1391 راه‌اندازی شده است.